Μουσείο, Εκκλησιαστικό Εκατονταπυλιανής Πάρου

Η εκκλησία της Εκατονταπυλιανής (ονομασία που πήρε από τις εκατό πύλες που, σύμφωνα με την παράδοση, είχε) ή Καταπολιανής (που σημαίνει κατά την πόλη, δηλαδή προς το μέρος της αρχαίας πόλης) θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα μνημεία της ορθοδοξίας. Σύμφωνα με μια παράδοση, το αρχικό κτίσμα, δίπλα από έναν υπάρχοντα ήδη μικρό ναό, το σημερινό ναό του Αγίου Νικολάου πιθανόν, κατασκευάστηκε με εντολή του πρώτου χριστιανού αυτοκράτορα του Βυζαντίου Μεγάλου Κωνσταντίνου. Ο λόγος ήταν για να εκπληρωθεί το τάμα της μητέρας του, Αγίας Ελένης, η οποία, στο ταξίδι της προς τους Αγίους Τόπους προς ανεύρεση του Τιμίου Σταυρού, αναγκάστηκε λόγω τρικυμίας να καταφύγει στο ασφαλές λιμάνι της Πάρου. Η ίδια όμως απεβίωσε λίγο χρόνο μετά την επιστροφή της στην Κωνσταντινούπολη (328), προτού προλάβει να εκπληρώσει την υπόσχεσή της. Σύμφωνα με αυτή την παράδοση, μια τρίκλιτη βασιλική σε σχήμα σταυρού και το σωζόμενο μέχρι σήμερα βαπτιστήριο χτίστηκαν μεταξύ 328 και 337, έτος θανάτου του Μεγάλου Κωνσταντίνου. Σύμφωνα με μια άλλη παράδοση, η εκκλησία χτίστηκε μετά την Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης, από κάποιον τεχνίτη ονόματι Ιγνάτιο, ο οποίος ήταν μαθητής του άγνωστου πρωτομάστορα που έχτισε το λαμπρότερο ναό της βασιλεύουσας. Ο ναός ανοικοδομήθηκε τον 6ο αι., επί Ιουστινιανού. Η ξύλινη στέγη αντικαταστάθηκε τότε με τρούλο και θόλους. Έπειτα από πολλές προσθήκες και επεμβάσεις στο ίδιο το παλαιοχριστιανικό κτίριο και στον περιβάλλοντα χώρο (για μια μεγάλη περίοδο είχε ασβεστωθεί όπως όλες οι αιγαιοπελαγίτικες εκκλησίες), αποκαταστάθηκε οριστικά στη μορφή που είχε επί Ιουστινιανού την περίοδο από το 1959 έως το 1964. Πρέπει να επισκεφθείτε αυτό το μεγάλης ιστορικής σημασίας μνημείο πριν από την επίσκεψή σας στο μουσείο. Στο εσωτερικό της θα έχετε την ευκαιρία να δείτε το μοναδικό σωζόμενο στην Ελλάδα βαπτιστήριο, το μοναδικό στο χριστιανικό κόσμο μαρμάρινο επιστέγασμα της Αγίας Τράπεζας (κιβώριο), και το σύνθρονο της κόγχης του ιερού, όπου, σε ένα χώρο που έχει τη μορφή μικρού αρχαίου θεάτρου, συναθροίζονταν οι κληρικοί. Η συλλογή του Εκκλησιαστικού Μουσείου της Εκατονταπυλιανής άρχισε να συγκροτείται στις αρχές του 20ού αι., από έργα που ανήκαν από αιώνες στον ίδιο το ναό και από αυτά που συγκεντρώθηκαν από εκκλησίες της Παροικιάς κυρίως. Εκτέθηκε αρχικά, από το 1931 έως το 1936, στα κελιά του ισογείου της βόρειας πτέρυγας του ναού, και στη συνέχεια, για ένα μικρό χρονικό διάστημα, σε τρία κελιά του άνω ορόφου της νότιας πτέρυγας. Η επανέκθεση των έργων, που στο μεταξύ συντηρήθηκαν, εγκαινιάστηκε το 1993, σε ένα παρεκκλήσι και στις δύο ενοποιημένες αίθουσες στη νοτιοδυτική πλευρά των κελιών του ναού, δεξιά μετά την είσοδο. Στην πρώτη αίθουσα εκτίθενται κυρίως εικόνες –ένα μικρό δείγμα της μεγάλης συλλογής του ναού–, στο παρεκκλήσι ξυλόγλυπτα και στη δεύτερη αίθουσα εκκλησιαστικά κειμήλια και, όπως και στην πρώτη, ορισμένα έργα αργυροχοΐας. Οι περισσότερες από τις εικόνες που εκτίθενται ανήκουν στην Κρητική Σχολή. Οι πιο παλαιές από αυτές, ο Άγιος Σπυρίδωνας (αρ. 1), η Σταύρωση (αρ. 2) και ο Άγιος Γεώργιος (αρ. 3) αποτελούν αξιόλογα δείγματα της Κρητικής Σχολής, του 15ου και 16ου αι. Ακολουθεί μια ενότητα εικόνων που φιλοτεχνήθηκαν από Κρητικούς ζωγράφους που ξενιτεύτηκαν στα νησιά του Αιγαίου μετά την άλωση της Κρήτης από τους Τούρκους (1645-1669) ή από ντόπιους νησιώτες που τους μιμήθηκαν. Εδώ περιλαμβάνονται γνωστοί εικονογραφικοί τύποι της Κρητικής Σχολής όπως, μεταξύ άλλων, ο ένθρονος Χριστός Παντοκράτορας (αρ. 8, 9), ο Χριστός Αρχιερεύς (Αρ. 6), ο Άγιος Μόδεστος (Αρ. 7) και ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος (αρ. 12, 13, 14), που είναι έργα κυρίως του 17ου αι. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η εικόνα του Ευαγγελισμού (αρ. 10) και η δίζωνη εικόνα της Παναγιάς Βρεφοκρατούσας (αρ. 11), με σκηνή από την κόλαση στο κάτω μέρος, δείγμα του συνδυασμού στοιχείων της Κρητικής Σχολής και της δυτικής τεχνοτροπίας. Από εργαστήρια των νησιών του Αιγαίου που λειτουργούσαν το 17ο και στις αρχές του 18ου αι. προέρχεται πιθανόν η σειρά των εικόνων που περιλαμβάνει τον Άγιο Γεώργιο (αρ. 16), τον Άγιο Δημήτριο (αρ. 17), την Παναγιά Οδηγήτρια (αρ. 18), την Αγία Κυριακή (αρ. 19) και τον έφιππο Άγιο Γεώργιο δρακοκτόνο, στην οποία διακρίνονται στοιχεία λαϊκής ζωγραφικής. Σε τοπικά εργαστήρια που υπήρχαν στη Μονή Λογγοβάρδας, κοντά στη Νάουσα, και στη Μονή του Αγίου Αντωνίου, στο κάστρο του Κεφάλου, εικονογραφημένες πιθανόν από μοναχούς που είχαν μάθει την τέχνη στο Άγιον Όρος, αποδίδεται ένα μικρό σύνολο εικόνων, στο οποίο συμπεριλαμβάνονται η δίζωνη εικόνα της Σταύρωσης στο επάνω μέρος και η Παναγιά Βρεφοκρατούσα στο κάτω (αρ. 24), η εικόνα με τη μορφή του Χριστού Μεγάλου Αρχιερέως (αρ. 31) και η εικόνα του Αγίου Χαραλάμπους (αρ. 30). Η πιο γνωστή εικόνα της συλλογής και η μοναδική που είχε δημοσιευτεί πριν από την επανέκθεση είναι η μεγάλη δίζωνη εικόνα με την Παναγιά Εκατονταπυλιανή, όπως αναγράφεται κάτω από τον ένα από τους δύο αγγέλους που της κρατούν το στέμμα. Στο κάτω μέρος της εικόνας απεικονίζεται το τρικάταρτο πλοίο του αφιερωτή Φραντζέσκου Νατάλλη να πλέει προς μια απόκρημνη ακτή. Στη συλλογή περιλαμβάνονται και εικόνες από διάφορα άλλα κέντρα της ορθοδοξίας. Από μακεδονικό εργαστήριο προέρχεται πιθανόν η εικόνα ενός δεομένου αγίου με στρατιωτικό ένδυμα (αρ. 4), από τη Ρόδο η εικόνα του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου (αρ. 14), από τη Βλαχία η ωοειδής εικόνα του άγνωστου αγίου (αρ. 26) και από τη Μικρά Ασία η πολύμορφη εικόνα της Παναγίας Βρεφοκρατούσας του εικονογραφικού τύπου «Ρόδον το Αμάραντον». Ιδιαίτερης ιστορικής σημασίας είναι και το βημόθυρο που εκτίθεται στο τέλος, το οποίο ανακαλύφθηκε λίγο χρόνο πριν από την επανέκθεση της συλλογής. Χρονολογείται από τις πρώτες δεκαετίες του 15ου αι. και, σύμφωνα με τους ειδικούς, εμφανίζει χαρακτηριστικά της τελευταίας εποχής της τέχνης των Παλαιολόγων, μαζί με στοιχεία που προαναγγέλλουν την πρώτη περίοδο της Κρητικής Σχολής. Από τα υπόλοιπα εκθέματα αξίζει να προσέξετε τον ξυλόγλυπτο επιτάφιο και το ξυλόγλυπτο αρτοφόριο του ναού. Δείτε επίσης τα αντιπροσωπευτικά δείγματα αργυροχοΐας της συλλογής, που είναι ο ασημένιος δίσκος λειτουργίας του 1665, το ασημένιο ποτήριο Κοινωνίας του 1780, αφιέρωμα ενός προσκυνητή από την Κεφαλλονιά, και το κάλυμμα ευαγγελίου, δωρεά του Παριανού ηγεμόνα της Μολδοβλαχίας Νικολάου Μαυρογένη. Δωρεές του ιδίου θεωρούνται επίσης ένας πατριαρχικός σάκος, ένα ωμοφόριο και ένα επιγονάτιο με παράσταση τρίμορφης δέησης, τα οποία, μαζί με ένα χρυσοκέντητο επιτραχήλιο με τους δώδεκα αποστόλους, είναι μερικά δείγματα από τη μεγάλη συλλογή αμφίων του μουσείου. Γενική άποψη της εκκλησίας της Εκατονταπυλιανής, σε χώρο της οποίας στεγάζεται το Εκκλησιαστικό Μουσείο Εκατονταπυλιανής Πάρου. Μερική άποψη αίθουσας του Εκκλησιαστικού Μουσείου Εκατονταπυλιανής Πάρου? οι περισσότερες εικόνες του μουσείου αποτελούν αντιπροσωπευτικά δείγματα της Κρητικής σχολής. Εικόνα (α’ μισό του 17ου αι.) ο «Χριστός Μέγας Αρχιερεύς» (Εκκλησιαστικό Μουσείο Εκατονταπυλιανής Πάρου). Η δίζωνη εικόνα της Παναγίας Εκατονταπυλιανής του 18ου αι. (Εκκλησιαστικό Μουσείο Εκατονταπυλιανής Πάρου). Εικόνα με τη μορφή του Χριστού Μεγάλου Αρχιερέως, που χρονολογείται γύρω στα 1800 (Εκκλησιαστικό Μουσείο Εκατονταπυλιανής Πάρου). Κάλυμμα Ευαγγελίου του 17ου-18ου αι. (Εκκλησιαστικό Μουσείο Εκατονταπυλιανής Πάρου). Μερική άποψη της αίθουσας με τον ξυλόγλυπτο επιτάφιο στο Εκκλησιαστικό Μουσείο Εκατονταπυλιανής Πάρου.